Home / Survivors / Bobonaro / Iria Boedasi Moniz: Ema dúvida ba nia nu’udar veterana
Mana Iria hamriik iha nia uma nia oin. Credits: Anne-Cécile Esteve

Iria Boedasi Moniz: Ema dúvida ba nia nu’udar veterana

Iha tinan 1975, Iria iha tinan 15 no ativu iha organizasaun rezisténsia OPMT. Dia tein ba guerilheiro sira iha foho no mehi atu Timor-Leste hetan ukun rasik’an. Bainhira invazaun hahú, Iria ho ninia família tenki evakua hodi ba subar iha foho besik Marobo. Militár Indonézia kaer sira iha tinan 1976 iha Marobo no nia tiun na’in rua ema oho. Iria ho ninia grupu obrigadu atu la’o to’o iha igreja iha Maliana ne’ebé ema detein sira durante fulan lima.

Difisil atu hetan hahaan iha ne’ebá. Loron-loron ami han de’it talas kahor ho ai-tahan sira. Dala ruma ami tenki buka ai-farina no talas tahan. Ema barak mak mate tanba moras.

Iria kontinua ninia estudus ba eskola sekundária maibé iha nafatin komitmentu ba rezisténsia. Nia la kaben tanba nia hanoin katak kazamentu sei inkomoda ninia kapasidade ba komitmentu ba ukun rasik’an. Iria sei hanoin bainhira partisipa enkontru iha tinan 1993 ho komandante senior Falintil iha foho Loelaco ne’ebé sira orienta nia atu responsabiliza ba OPMT hodi fo naran kodigu Santa Isabel.

Iha tinan 1994, Iria pasa ninia tempu iha foho durante fulan lima molok tropas Indonézia kaptura sira hodi lori ba Kodim, tuir mai muda ba Koramil. Durante fulan balun tuir mai Iria hetan baku, tebe, xoke ho elétriku, tortura nia ho brutalidade ho sigaru lakan, halo abuzu no mós violasaun seksuál ba nia.

Ha’u labele tan ona atu sura sira rein ha’u dala hira. Ha’u labele tan sura sira sunu sira nia sigaru ba ha’u nia susun-matan. Ha’u labele tan atu sura sira sunu ha’u nia husar dala hira? Sira hao ami hanesan feto aat.

Sira fó livre ba Iria maibé hetan kaptura fali iha tinan 1995 hamutuk ho ema na’in 31 hodi detein iha Koramil Bobonaro durante loron 15 no hetan inkéritu loron-loron. Iha tinan 1996, sira kastigu no tortura nia iha Kodim Maliana. Iha tinan 1998, sira kaer fali Iria iha Marobo no detein durante loron 22 ne’ebé ema barak halo violasaun seksuál ho brutalidade ba nia.

Iria konsege eskapa husi milísia Besi Merah Putih ne’ebé mai atu kaer nia iha nia uma iha loron 15 fulan Setembro 1999 hodi halai sai husi janela. Maski nia monu no liman tohar maibé nia konsege halai to’o iha ai-laran hodi halibur hamutuk ho maluk sira husi FRETILIN.

Iria sakrifika nia an barak ba nasaun ida ne’e, maibé difisil ba nia atu hetan servisu. Nia koko atu buka servisu atu tama ba polísia no forsas maibé la konsege.

Justisa importante ba feto Timor-Leste. Bainhira laiha justisa hanesan mós laiha rekonhesimentu no ami nia kontribuisaun la konsidera importante.

About ACbit

The saying “Chega Ba Ita” underlines our belief that the CAVR report was written based on the experiences and voices of the people, for the people. It is not a document that should be shelved and forgotten. It is a living document to be understood, debated, and re-invented for generations to come.

Check Also

Strengthening Women Survivors of Violence in Timor-Leste Through Participatory Action Research (PAR)

We are happy to share about our report on Participatory Action Research conducted in 2015-2016 …

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *