ACbit – Chega! Ba Ita Learning from the Past, for A Better Future
Related Articles
Maria kaben iha tinan 1975 bainhira Indonézia halo invazaun. Nia ho nia la’en sempre hetan ameasa iha uma no duun sira halo atividade klandestina. Nia la’en hanesan mestre eskola primária no hanesan diretór eskola. Loron loron bainhira nia sai eskola, tropa Indonézia sira hein tiha ona nia. Tropa sira-ne’e tama sai sira-nia uma, dala ruma sira book nia ho nian la’en bainhira han hela. Nia la’en mós sira baku no hetan ameasa tiru.
Maria preokupa tebes seguransa nian la’en nian nune’e nia sujere nian la’en sai ba li’ur hodi kontinua nian estudu liuhosi dalan saida de’it. Iha tinan 1977 Maria nian la’en ba estuda iha Indonézia. Auzénsia Maria nian la’en durante tinan 15 tuirmai halo Maria vulnerável ba violasaun ne’ebé komete husi tropa Indonézia sira
Iha tinan 1977 nia laran tomak, tropa Indonézia sira vizita Maria iha nia uma, tama sai foti nia no obriga nian ba “dansa” iha Otél Flamboyan. Maria sai atan seksuál husi tropa Indonézia sira durante sira-nia okupasaun iha Timor-Leste. Iha Otél Flamboyan iha Baucau ne’e mak Maria hetan violasaun seksuál beibeik husi tropa barak oioin. Ho matan-been sulin, Maria haktuir :
Ha’u hanoin ha’u terus ba rai ida-ne’e, maibé ema la interese.
Iha ne’e mak ami hetan tortura no baku husi tropa sira. Sira soe ami ba rai. Ami dolar hodi ba hamoos ami-nia isin ho bee, ami-nia roupa sira kolu hotu. Ida hotu tiha mai fali seluk. Ami toba de’it iha simentu leten no tanis. Ami simu de’it ona. Sira kolu tan ami-nia roupa. Bainhira ami lakohi, sira obriga ami. Ami ho feto maluk seluk hakohak malu no tanis. Bainhira ha’u hatene ona ha’u isin-rua, ha’u labele halo buat ida. ha’u labele duun ema arbiru, tanba sira barak loos. Sira troka malu. Ha’u lahatene loloos sé mak aman husi ha’u-nia oan ne’ebé iha ha’u-nia kabun. Ho kondisaun hanesan ne’e ha’u simu de’it ona.
Maria iha oan nain 4 husi tropa Indonézia sira. Nia iha uma ki’ik ida iha nian rai, no fa’an dosi no loke kios ki’ik ba sustenta sira-nia moris. Maria hetan ajuda hosi ACbit hodi ajuda halo nia uma ho osan uitoan hodi fila liman fa’an dosi, hetan mós husi subriña sira no membru família sira, maibé seidauk hetan pensaun ruma hanesan veteranu. Ikusmai nia oan serbisu iha rai liur no haruka osan hodi aumenta halo uma boot no di’ak liu.
Bainihira ha’u trata dokumentu sira ba veteranu nian, ema barak dehan ha’u bosok. Ha’u dehan ba CAVR katak uluk ha’u terus, tanba ha’u-nia maun no família seluk iha ai-laran. Sira hamnasa ba saida mak ha’u ko’alia, maibé ha’u sei la nonook. Ha’u sei luta nafatin to’o ema rekoñese ha’u-nia terus.
Hau-nian kolega sira no ha’u sei kontinua luta atu fó hanoin ba governu atu halo lei reparasaun no Institutu de Memória, nune’e ita bele proteje feto sira ne’ebé sai vítima. To’o agora, governu tau matan de’it ba vítima mane sira tanba sira kaer kilat. Karik lei ne’e halo de’it ba mane sira ne’ebé kaer kilat maibé iha tempu hanesan feto sira mós ema halo aat tuir sira hakarak: ema kastigu, halo tortura. Karik ami-nia luta ne’e governu la konsidera no la fó valór? Ami feto sira la kaer kilat hanesan mane sira, maibé ami feto sira fó ami-nia isin no klamar atu defende ami-nia rai.
